Kahoua

(Kuo leʻei mei Matangiake)

Ko Kahoua ko e kiʻi kolo ia ʻi he lotomālie ʻo e vahe hihifo ʻo Tongatapu. ʻOku tuʻu mamamamaʻo he Hala Kahoua ofi ki Liahona, pea mo kiʻi mamaʻo ange mei Lomaiviti. Ko e tafaʻaki tokelau ʻo e koló ni ʻoku ui ko Haʻafeva. Ki he fakatonga ʻo Liahona, ʻoku ʻi ai ha kiʻi kolo ko Matangiake.

Matangiake (kolo)

Ko e tofiʻa ʻo Lāvaka.

Ka ʻi he tukufakaholo naʻe ʻi ai ʻae ongo houʻeiki ʻe tokoua, ko Lavaka mo Vaea. He ʻaho ni, Ko Kula, ko e matāpule ia 'a Vaea, ko ia 'oku fai fatongia 'i Matangiake.

Latitute longitute: 21°162 tonga 175°269 hihifo


Kahoua fatuʻi vahe

 

Ko e sika ʻa Lāvaka (Tapukuhikuloa) pea mo e sika ʻa Vaea (Kaukauloa) ʻa ia naʻe hunuki fakataha ʻa e ongo siká ni ʻa ia naʻe ngaohi loua ʻa e ongo siká ni pea meí ke Kaho. Ne hunuki ʻa e ongo sika ʻiloá ni ʻi Kahoua [Veifoa] he matapā ʻo Hoamofaleono. Ko e fakaʻilonga tapu ke ʻuhia ʻe ha taha kae ʻoua kuo fakahifo ʻa e ʻalo pele ʻo Haʻa Havea Lahi. Ko e ongo foʻi tekeua ʻoku ʻiloa he hisitōlia ʻo e fakahifo tamá ko Kaukauloa pea mo Tapukuhikuloa. Ko kinaua ʻoku ʻiloa ʻi Fualu ko Kahoua. Ko e ongo siká ni ne ʻiloa he malaʻe sika ʻo e Funga Matatoa ʻa ia ko e sika ʻa Lāvaká naʻe nounou ka ko hono fakahikú ne lōloa tahá pea ʻoku ʻiloa koe Fakatapuku. Ko e sika ʻa Vaeá ko e sika ne lōloa tahá ne ʻiloa ko Kaukauloa.

Kuo ʻiloa ʻa e ongo siká ni he ʻahó ni ne kuó na fakatouola ʻi loto tatau, ko e fakamoʻoni ia kuo Tuʻi ʻa Lāvaka pea Kuini ʻa Vaea.

Vai ko Haʻapele fatuʻi vahe

 
 
ko e luo he ʻaho ni mo e vai ʻi lalo

ʻI he 1797, makatuʻunga ʻi he kaikaiʻāfua ʻa Hoamofaleono ʻone fakaʻamau pē ke inu ha totoʻi tangata heʻene tuʻituʻia pea kei manava ʻa Taufaʻāhau. Ko Hoamofaleono ko e ʻofefine ia ʻo Maʻafu ko e ʻulu ʻo Haʻa Havea Lahi. Naʻe aʻu ʻene kaikaiʻāfua ke fekauʻi ʻe hono tuongaʻane Tangata-ʻIla-Valu ʻa e taʻokete ʻo Hoamofaleono ke hokohokaʻi ʻa hono nima ke fakatafe mei ai ʻa e toto ke inu a Hoamofaleono.

Naʻe fai ʻa e manavahē koeʻuhi ko e kaikaiʻāfua ʻa Hoamofaleono pea mei ai naʻe ʻomai ai ʻe Lāvaka pea mo Vaea ʻa Hoamofaleono ki Veifoa ʻi Fualu. Naʻe tānaki mai leva ʻa e ngaahi ʻofefine ʻo e kau Haʻa Havea Lahi ke nau fakafeʻao kia Hoamofaleono pea ui ai honau ngaahi tuʻunga falé ko Haʻapele. Naʻe keli heni ʻa honau vai pea ui pē ko e Vai ko Haʻapele. Ko e vai ʻeni naʻe ngāueʻaki ʻe Hoamofaleono pea mo e ngaahi ʻofefine ʻo Haʻa Havea Lahi naʻa nau ʻi Fualu.

ʻOku pehē naʻe huufi ʻa e Vai ko Haʻapele ʻi Maʻasi 1797, ʻoku fakapapauʻi ʻení he ko e meʻa mai ʻa Maʻafu ke huufi ʻa e Vai ko Haʻapelé mo e fāʻeleʻi ʻo Moeakihīʻatu ʻe Fusipongi ʻo fakahingoa ai ʻe Maʻafu ʻa e tama ʻa Fusipongi ko Moeakihīʻatu.