Haʻafeva

motu ʻi Tongá

Ko Haʻafeva ko e motu ia ʻi Lulunga, ʻa ia he tafaʻaki hihifo ʻo Haʻapai. ʻOku tuʻu ʻi he tafaʻaki tokelauhahake. ʻOku tuʻu heni ʻa e ngaahi vaka lahi mei Nukuʻalofa ki Lifuka pe foki.

Haʻafeva (motu + kolo)

ʻOku tuʻu ʻa e ngaahi kiʻi motu ʻi he takatakai, ko:

  • Fonumaka 19.933° S 174.701° W
  • Kolo 19.949° S 174.690° W
  • Leteoʻo 19.962° S 174.693° W, taʻemaaʻusia, ko e pununga manu tahi pē.
  • Onoiki 19.964° S 174.699° W

ʻOku tuʻu ʻi ai ʻa e kolo ʻi hono tafaʻaki tokelauhihifo, ko Haʻafeva (kolo), 19.952° S 174.706° W. Ko e kolomuʻa ia ʻo Lulunga. Ko hono hingoa tenetene ko Kolo ngatata, koeʻuhi ʻene fakaangina.

ʻOku ʻi ai ʻa ʻene lautohi ʻe taha. ʻOku ʻi ai ha uafu ʻi he matāfonua hihifo, ko Polutu, ofi ki he ʻesi motuʻa, ko Falefakauō. ʻOku maumau ʻa e uafú ni ʻe he ngaahi afā meimei taimi kotoa pē. Fakatātā lolotonga ʻa e afā lahi ʻo 1961, naʻe ngoto ʻa e vaka fakapuleʻanga, ko e Fangaʻilifuka. Naʻe fakaongoongoa ia ʻi he māʻimoa ʻo Sālote Tupou III, ko e Hiva afā ʻo Vaea (vakai hifo).

Ko e tofiʻa ia ʻo Tuʻuhetoka, kae ʻoku ʻi ai ʻa e tofiʻa ʻe taha ʻo e tuʻi ʻi he lotomālie ʻo e motu, ko Fakaʻosikato. Ko e pale maʻa e ʻeiki ʻo e motú ni meia Tāufaʻāhau maʻa ʻene haofakiʻi hono moʻui ʻi he tau ʻo Velata.

Matahiva


ʻOku ongoongoa ʻa e kiʻi vaitupu ʻi hihifo, ko Matahiva (ko e ʻuhinga ʻoku ʻi ai ʻa e faliki ʻe 9 ʻi heʻene tuʻunga). Ko e vaitupu fakaʻotua ia ʻi he tukufakaholo, ʻe fakafokia ʻa e ngaahi manatu kapau te ke inu mei ai.

Ko e angatuʻu ʻo e vaka HMAV ko Bounty, naʻe hoko ʻi he takatakai ʻi 1789.

Hiva afā ʻo Vaea fatuʻi vahe

Ne sikaʻahema fakahihifo
loulouaʻa e matangi tō
Kolongatata ke fakauō[1]
ʻo falala he Fakaʻosikato
ʻiseʻisa ē Kao mo Tofua
vilingia hoto kie tāua
kuo hola ʻa e Fangaʻilifuka
tounoa e Maka-ko-Loupua.

Pā ʻa e ui mo e fie uō
ofo ʻa e Fangafalikipako
fine Haʻapai ke fakafanongo
ui ʻa e fangufangu ʻi he pō
fakamafola ki he vahamamaʻo
ko siʻoto salusalu manako
ke talia ʻa e angi naʻa tō
ke meʻite Sia-ko-Veiongo.

Ka fehuʻi ʻe he Futu-ko-Vuna
pe ʻekea ʻe he Taungapeka[2]Tautavale peʻi ke tala
he ko au ē ko e talatā
ko e manusiu ʻo Uoleva[3]
ko siʻeku meʻakai ko e fā
ʻou inu hahau mo kai laʻā
mohenga ʻi he fisi ʻo e naua.

Lēlea  ē, hoku ʻofa atu
Sia-ko-Kafoa[4], Alo-i-Talau
tangi ʻa e Toatuʻuakitau 
he ko feofaaki a kakau
fasi pē sila tuku ki Manono
he fangu malingi ʻi Vahaʻakolo
ne ngangatu ʻo alaha ʻi he loto
kae tupulaki ofa i he moto
ka faingataʻa pe faingofua
Haʻapai tuʻu hoʻo taāimuʻa.

Latitute longitute: 19°948 tonga 174°709 hihifo

  1. mahalo pe ko e leʻei ki Falefakauō
  2. heliaki: Ata
  3. heliaki: Tungī
  4. heliaki: Tupoutoʻa