Founga fili fakafofonga fakanuʻusila

ʻOku fakataʻu tolu ʻa e Fili Fale Alea ʻa Nuʻusilá ke filiʻi ha kau Fale Alea mo ha Puleʻanga foʻou. ʻOku hanga ʻe he founga fili MMP ʻo ʻoange ha faingamālie pāloti ʻe ua maʻa e taha filí. Ko e taha te ke fili ai maʻa e faʻahi fakapolitikale ʻokú ke loto ke puleʻangá pea ko hono uá ko hoʻo fili pe pāloti maʻa e toko taha ʻokú ke loto ke Fakafofonga Fale Alea mei homou Vāhenga filí (electorate). Ko e tuʻasila ho nofoʻangá te ne fakapapauʻi ʻa e feitu'u Vāhenga fili te ke kau ki aí.

ʻOku ʻi ai ha vāhenga fili lahi pea mo ha vāhenga fili Mauli. ʻOku ʻi ai ha lisi ʻo e kau filí he vāhenga fili kotoa pē. Kapau ʻokú ke taʻu 18 pe lahi ange ai pea ngofua ke ke fili, pea ʻoku tuʻutuʻuni ʻe he laó kuo pau ke ke lēsisita ke ke kau he filí.

Kapau ʻokú ke taʻu 17 pea ʻe ngofua pē ke ke lēsisita fakataimi. Ko hoʻo lēsisita pē pea kuo pau ke ke tokanga ʻo fakapapauʻi ʻoku tonu maʻu pē ʻa e ngaahi fakamatala ʻoku kau kia koe he lēsisitá.

Ko e tokotaha pāloti kotoa pe ʻoku ua ʻene foʻi fili.

Ko hoʻo fili ki ha paati ʻe tokoni ia ki hono fakapapauʻi pe ko e sea ʻe fiha ʻe maʻu ʻe ha faʻahi pe paati taki tahaʻi he falealea. ʻE faʻu leva ʻa e puleʻanga ʻe ha paati lahi ʻa e taha pe toe lahi ange ʻaki ʻa e lahi ʻo e ngaahi sea ʻoku nau maʻu ke nau mālohi ai ʻi he ngaahi pāloti ʻi falealea.
Ko hoʻo fili ki ha fakafofonga ʻi ha vāhenga fili ʻe tokoni ia ki hono filiʻi ʻa e fakafofonga falealea ʻi ho vāhenga fili. Ko e kanititeti vāhenga ʻe fili toko lahi taha ki ai ʻa e kakai ki ia ia ʻe mālohi.

ʻE maʻu ʻe he ngaahi paati ha ngaahi sea ʻo fakatatau ki honau ʻinasi e maʻu mei he fili paati. Ko e ʻinasi ko eni ʻo e ngaahi sea ʻe ʻuluaki fakafonu ia mei he kau fakafofonga vāhenga ʻoku mālohi he fili, pea toki fakakakato ia mei he kau kanititeiti ʻoku tuʻu honau ngaahi hingoa ʻi he lisi ʻa e paati.

ʻE maʻu ʻe ha paati ha ngaahi sea ʻo makatuʻunga ʻi he lahi ʻo e ngaahi fili paati ʻi he paati ko ia, ʻo kapau te ne maʻu ha taha ʻo e ongo meʻa ko ʻeni:

5% pe lahi ange ʻi he fakakātoa ʻo e ngaahi fili ki he paati, pe
maʻu ha sea ʻe taha pe lahi ange ʻo e ngaahi sea ki he kau fakafofonga fakavāhenga fili.

ʻOku ui ʻa e meʻá ni ko e pe ko e tuʻunga ʻoku pau ke ʻi ai ha paati ke malava ai ke ne maʻu ha sea.

ʻOku ʻikai faʻa hoko eni, tukukehe pe kapau ʻoku ke ʻi ha vāhenga fili:

ʻOku pau ke mālohi ai ha paati kapau heʻikai te ne aʻusia ʻa e 5% ʻo e ngaahi fili paati fakakātoa.
ʻOku mālohi ai ha paati pea ne maʻu ai ʻe ia ha ngaahi sea ʻo lahi hake ia ʻi he fakafehoanaki mo hono ʻinasi ʻoku maʻu mei he ngaahi fili ki he paati – pe ʻiloa ko e “overhang” (pe mahulu lahi atu ʻa e ngaahi fili ki he fakavāhenga fili).
ʻE mālohi ʻi he vāhenga fili ia ko eni ha taha tauʻatāina ʻoku ʻikai kau ki ha paati pe ko ha kanititeiti mei ha paati ʻoku ʻikai ke nau fiemaʻu ʻa e fili ki ha paati.

Kapau ʻoku ke ʻi he ʻapi ʻo e kau vaivai pe falemahaki ʻe fekau ʻe he ʻOfisa Tānaki Fili ha tokotaha ke ʻalu atu ʻo maʻu mai hoʻo fili. Kapau ʻoku ʻikai ke lava ke ke ʻalu ki he feituʻu faiʻanga fili koeʻuhi ko e puke, vaivai e sino pe faingataʻaʻia fakaesino, ʻoku malava ke maʻu ha tokoni. Fakafetuʻutaki ki homou ʻOfisa Tānaki Fili fakafeituʻu. Ke maʻu ʻa e fetuʻutakiʻanga.

Te ke fili mei he meʻa ʻe 4. ʻOku lava ke ke:

Fili tōmuʻa kapau ʻoku ke lolotonga ʻi Nuʻu Sila ni ʻi he uike ʻe 3 pea toki fai e fili
Paaki pe kopi ʻa e pepa fili mei homau tuʻasila fakakomipiuta ʻi he lolotonga ʻo e uike ʻe 3 ki muʻa ʻa e ʻaho fili).
Kole ke lī mai hoʻo fili ʻi he meili.
Fili fakafofonga falealea ʻi ha vaʻa ngāue ʻi muli.